آينده‌ پژوهی و آینده شناسی نیاز مبرم مدیریت توسعه ملی

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Twitter

Google

Yahoo

Delicious

بالاترین

دنباله

[2012-10-05]   [ دکتر بایزید مردوخی]

موضوع بحث را با آينده‌نگري و سابقه آن در جهان و ايران شروع مي‌كنم و اگر فرصت ماند در آخرين دقايق راجع به سند چشم‌انداز 20 ساله هم صحبت مي‌كنم. در مورد چشم‌انداز چون سند آن ابلاغ شده است، قابل دسترسي است اما مهم براي اهل علم، متدولوژي آينده‌نگري و خود آينده‌نگري است.
بشر تنها موجود داراي حيات است كه آينده دارد و خود آگاه به آينده است. هيچ موجودي جز انسان نسبت به آينده آگاهي ندارد. اين خصلت سبب شده تا انسان درباره آينده به صورت فردي و جمعي و به طور طبيعي در مورد هفته آينده، ماه آينده و سال آينده فكر كند و اين در تمامي انسان‌ها، مشترك است.
اگرچه برخي از انسان‌ها به «در لحظه زندگي كردن» اكتفا مي‌كنند، اين شيوه زندگي همه افراد را قانع نكرده است و انسان متوسل به روش‌هايي براي اطلاع از آينده از جمله غيب‌گويي شده است و معمولاً كساني كه به اين شيوه متوسل مي‌شوند به نوعي به يافته‌ها و گفته‌هاي خود حالت قدسي مي‌دهند و ادعا مي‌كنند به آنها الهام مي‌شود، ما در مورد پيامبران اين را قبول داريم اما در مورد بقيه دليلي نداريم. در يونان باستان مراكزي براي پيشگويي بوجود آمده بود، از جمله معبد دلفي كه توسط كاهنان مسيحي اداره مي‌شد و افراد به آن مراجعه مي‌كردند. سلاطين، جنگجويان و دريانوردان براي اطلاع از آينده خود به معبد دلفي مراجعه مي‌كردند و اين معبد از محل درآمدهاي پيشگويي بسيار ثروتمند شده بود. غير از معبد دلفي، شايد مركز ديگري در جهان براي پيشگويي مشهور نباشد.
در دنيا آينده‌نگري‌هاي زيادي شده است و به زبان‌هاي مختلف و به صورت نثر و نظم خيلي‌ها پيش‌گويي و پيش‌بيني كرده‌اند. در زبان فارسي و زبان كردي هم در اين زمينه كتاب موجود است. اما به صورت منظم و علمي، آينده‌نگري اولين بار به خاطر يك ضرورت نظامي مطرح شد و آن در موسسه «راند» در آمريكا بود.
اولين سند معتبر آينده‌نگري در آنجا تهيه شد و آينده نظم جهاني با توصيف توان نظامي قدرت‌ها در اين سند پيش‌بيني شد. در اين مطالعه آينده‌نگري، متدولوژي تدوين سناريو معرفي شد و ديگران نيز از آن تبعيت كردند. آقاي هرمن كان در اين خصوص مشهور شده است و روش‌هايي را براي پيش‌بيني آينده تدوين كرده است.
در مورد آينده چند مسئله مطرح است. يكي اين‌كه زمان حال را تنها به «يك» آينده ربط داد. اما اين يك ذهنيت سنتي است. روش ديگر اين است كه ما از زمان حال كه به فرداها فكر مي‌كنيم چند آينده يا گزينه را مطرح كنيم. اين در مورد فرد و هم در مورد ساير زمينه‌ها و كليت‌هاي اقتصادي و اجتماعي مطرح است.
اين روش به يك كار علمي دقيق‌تر نزديك مي‌شود. كار آينده‌نگر اين است كه از بين اين گزينه‌هاي آينده، يكي را برگزيند و از طريق متدلوژي خاص خود يك آينده محتمل‌تر را تخمين بزند. اين بحث جدي هم شهودي و هم علمي است و نمي‌توان از يك آينده‌نگري دقيق صحبت كرد.
اگر بحث را منحصر به حوزه اقتصاد كنيم همانطور كه مي‌دانيد متغيرهاي زيادي در اقتصاد دخيل هستند. يكي از مفاهيمي كه ما از آن زياد استفاده مي‌كنيم «وضع مطلوب» است كه اين بحثي هنجاري است. درواقع نوعي برنامه‌ريزي است. در برنامه‌ريزي متغيرها را تخمين مي‌زنيم و بعد متغيرها را مطلوب مي‌كنيم.
در جمهوري اسلامي ايران مثلاً از سال 1365، براي اولين بار بحث كنترل جمعيت مطرح شد و براي تغييرات آينده اين متغير بحث كنترل پيشنهاد شده. وقتي مي‌گويم آينده مطلوب را ترسيم كنيم، روي متغيرهاي مختلف مي‌خواهيم تأثيرگذاري داشته باشيم. البته آينده‌نگري علمي، با محتمل‌ها سروكار دارد نه مطلوب‌ها، كه اين‌ها كار برنامه‌ريزي است. در بسياري از پايان‌نامه اين انگيزه وجود دارد كه به نوعي براي آينده برنامه‌ريزي مي‌كنند و سعي مي‌كنند موضوع را به وضعيت مطلوب مورد نظر تبديل كنند كه خروج از حوزه علمي و دانشگاهي و دخول در قلمرو هنجاري است.. پس گزينش آينده محتمل و ممكن‌الوقوع خيلي اهميت دارد و با توجه به متدلوژي‌هاي موجود يك كار علمي است.
يكي از روش‌هاي آينده‌نگري، روش دلفي است. در روش دلفي، موضوعي براي قضاوت اهل فن مطرح مي‌شود. با افراد مخاطب به روش‌هاي گوناگون ارتباط برقرار مي‌شود و از آنها در مورد سؤالات، نظرخواهي مي‌شود. پاسخ‌ها را يك هيئت مركزي جمع‌آوري مي‌كند و از پاسخ‌ها، مشتركات و متضادها استخراج مي‌‌شود. بر اين اساس سؤالات جديدي مطرح مي‌شود و دوباره براي افراد مورد نظر ارسال مي‌شود. چون حضور در جلسه پاسخ‌ها را تحت تأثير قرار مي‌دهد در روش دلفي سعي مي‌شود كه افراد هنگام اظهارنظر، از نظرات همديگر اطلاع نداشته باشند. از پاسخ‌ها در سري دوم گزينه‌هاي آينده استخراج مي‌شود.
موضوع برخي از آينده‌نگري‌ها در كشورهاي مختلف، البته كشورهاي پيشرفته موضوعاتي هستند كه براي ما هنوز موضوعيت ندارند. مؤسسه جيمز مارتين در آكسفورد موضوعاتي را در دستور كار پژوهش‌هاي آينده‌نگري خود قرار داده كه تعجب‌برانگيز است، آن موسسه حوزه‌هايي را كه علم براي آنها پاسخ پيدا كرده است، كنار گذاشته و وارد حوزه‌هايي شده است كه هنوز علم بشر پاسخي براي آن‌ها ندارد. از جمله يكي از موضوعات، تغييرات اقليمي است. اين حوزه‌اي است كه مانند روش‌هاي مرسوم علم اقتصاد نمي‌توان از گذشته به بررسي و پيش‌بيني آينده رسيد. مثل آب لرزه سونامي، يا مثل رانش زمين و زلزله كه هيچ روشي يا ابزاري براي پيش‌بيني آن نداريم. ما دومين كشور دنيا از لحاظ بلاهاي طبيعي هستيم از 42 بلاي طبيعي، 38 تا را در ايران داريم. به اين جهات آينده‌نگري در اين زمينه‌ها در كشور ما همه بايد جدي گرفته شود.
سابقه آينده‌نگري در ايران در ادبيات ايران وجود دارد. در زمان سلطان محمود غزنوي انوري شاعر ادعا كرده بود كه چنان طوفاني خواهد وزيد كه چيزي را بر سطح زمين باقي نمي‌گذارد و همه بايد به زيرزمين بروند. ساعت و روز آن را هم تعيين كرده بود. اما در آن ساعت نه تنها طوفان نشد بلكه نسيمي هم نيامد كه چراغ پيرزني را كه بالاي مناره شهر رفته بود خاموش كند. شاعر مورد غضب قرار گرفت و او بعد از مدت‌ها سرگرداني تعهد داد كه ديگر آينده‌نگري نكند.
در سال 1327 ايران وارد مرحله‌اي شد كه بدون برنامه نمي‌توانست زندگي كند. اولين برنامه عمراني هفت ساله تدوين و شروع شد. يعني براي اولين بار ايران از اينكه صرفاً براي يك روز، يك ماه يا يك سال فكر كند، به اين فكر افتاد كه براي هفت سال فكر كند. اما اين كار آينده‌نگري نبود. اولين آينده پژوهي ايران توسط دكتر مجيد تهرانيان به روش دلفي در طرح راديو تلويزيون انجام شد. او از صاحب‌نظران مختلف كمك گرفت و آينده جامعه ايراني را مورد پرسش از آنها قرار داد.
كار ديگر در سال 1375 انجام شد كه به صورت پيوست شماره 11 نشريه برنامه و بودجه منتشر شد و متدولوژي آينده‌نگري را براي اولين بار وارد ادبيات رسمي برنامه‌ريزي كشور كرد و پيشنهاداتي را مطرح كرده بود كه از آن جمله تأسيس مركزي براي مطالعات آينده‌نگري در ايران بود.
از سال 1353 تا 1381، مطالعاتي در مورد آينده ايران صورت گرفت اما همه آنها نوعي برنامه‌ريزي بلندمدت بود كه با روش حسابداري ملي، كميت‌هاي اقتصادي آينده را پيش‌بيني مي‌كرد. كار ديگر، ايران 1400 بود كه به طور موازي دو گروه در سازمان برنامه روي آن كار كردند كه يكي تحت عنوان اقتصاد بدون نفت و ديگري به عنوان «شجره طيبه» تدوين شدند.
كار ارزشمند ديگر مربوط به سال 1347 است كه استاد دانشمند دكتر جهانبگلو به نام «چند مقاله درباره دورنگري» در انتشارات دانشگاه تهران منتشر نمود كه يادش را گرامي مي‌داريم.
در جريان تدوين برنامه چهارم توسعه، سازمان برنامه به اين فكر رسيد كه بدون تصوير از آينده نمي‌توان برنامه‌اي را تدوين كرد. به ويژه در كشوري كه تغيير دولت و مجلس، همواره آينده كشور را دستخوش تحولات سليقه‌اي كرده است و اگر چشم‌اندازي 20 ساله تدوين شود، دولت‌هاي مختلف از آن تبعيت خواهند كرد.
روشي كه براي مطالعات چشم‌انداز 20 ساله به كار گرفته شد همان روش‌هاي مرسوم بود: تصوير‌برداري دقيقي از 10 سال گذشته صورت گرفت و در ميانه راه و در هنگامي كه مضامين اصلي و ديدمان‌هاي قابل طرح براي آينده كشور در مرحله بررسي‌هاي كارشناسي در سازمان برنامه قرار داشت، در تعامل با مجمع تشخيص مصلحت، نتيجه كار به آنجا ارائه شد و ديگر سازمان برنامه، جز يك نقش محدود مشورتي نقشي نداشت تا زماني كه ابلاغ شد. يك ديدمان در اين چشم‌انداز برجسته است كه مي‌گويد ايران در افق چشم‌انداز (1404)، كشوري است توسعه‌يافته با جايگاه اول در سطح منطقه. البته جاي بسيار خوشحالي است و هم اميدوار بوديم كه براساس چشم‌انداز، برنامه‌ها و اقدامات اجرايي انجام شود كه به نظر مي‌رسد در سال‌هاي اخير فقط به صورت كلامي به اين سند اهميت داده شده است.
در مورد محتواي سند چشم‌انداز 1404 مي‌توانيد به خود مراجعه كنيد، هدف‌ها و سياست‌هاي مطلوبي در آن پيش‌بيني شده است. اما برخي معتقدند كه اجرائي كردن اين چشم‌انداز آسان و عملي نيست و حتي به صورت يك برنامه بلندمدت هم هدفي را نمي‌توان به كمك آن معين كرد. چون شاخص‌هاي هدف آن تغيير مي‌كند زيرا منطقه‌اي كه از آن صحبت مي‌كند اگر دچار ركود شود ما در آن حالت مي‌توانيم اول شويم و يا اگر اين كشورها با رشد بسيار سريع روبرو شوند آهنگ حركت ما بايد بسيار سريع‌تر گردد و درواقع آينده ما با منطقه مرتبط مي‌شود.
مقايسه خود با ديگران اشكال ندارد و در همه كشورها متداول است، اما قرار دادن هدف‌هاي چشم‌انداز توسعه كشور بر عملكرد كشورهاي ديگر و جلو زدن از آنها، قابل توجيه نيست آنها را نسبت به كشور ما حساس مي‌كند و ممكن است تنگناها و مضايقي براي ما به وجود بياورد.
اين خصلت در جامعه نيز وجود دارد و منطقه خاورميانه محيط دوستانه‌اي نيست. تركيه، كشورهاي عربي، و غيره همواره نسبت به ايران حساس هستند و لذا نمي‌توان هدف‌هاي ايران را نسبت به دستاوردهاي آنها تعيين كرد.
نكته ديگر اين‌ است كه توسعه اقتصادي و اجتماعي متغيرها تابع عوامل متعددي است، از جمله منابع، مديريت اقتصادي، نظام تدبير و .... همه اينها متغيرهاي درون‌زا هستند كه ما آنها را در هدف‌گذاري‌هاي چشم‌انداز 20 ساله خود، به متغيرهاي برون‌زا مرتبط كرده‌ايم.
يكي ديگر از متدولوژي‌هاي آينده‌نگري، سناريوسازي است. سناريو روش مهمي است كه در آن چند متغير كليدي انتخاب شده كه حالت‌هاي مختلفي براي اين متغيرها انتخاب مي‌شود. مثلاً رشد بالا، رشد پايين. براي ساير عوامل نيز به همين شيوه اقدام مي‌شود و حتي مي‌توان هز گيزينه از متغيرها را با كميت بيان كرد و الزامات و احتمالات هر كدام از حالت‌ها تخمين زده مي‌شود و دست آخر يك سناريو ممكن انتخاب مي‌شود كه اگر به صورت مطلوب درآيد از آينده‌پژوهي خارج شده و به برنامه‌ريزي تبديل مي‌گردد.
سناريو در سينما و تأتر مورد استفاده است. سناريو، را مي‌توان راه تعريف كرد. در آينده‌نگري هم سناريو اين خصلت را دارد، ما راه را طراحي مي‌كنيم تا به افق برسيم. اين افق زماني ممكن است 20 سال آينده باشد كه در سناريو گام‌هايي را كه بايد برداشته شود تا به آن افق برسيم، مشخص مي‌كنيم.
موسسه‌اي كه در كار سناريو، كارهاي پيشرفته‌اي انجام داده است كمپاني شل است كه در اين زمينه بسيار مشهور است. در سال 1973، زماني كه بحران نفتي جدي ‌شد كمپاني شل آينده‌نگري كرد. گروهي در اين كمپاني براي آينده انرژي و به ويژه نفت در جهان، سناريوسازي كردند و نتيجه اين شد كه در آينده‌اي كه پيش‌بيني كرده بودند وضع اين كمپاني نسبت به ساير كمپاني‌ها بهتر شد. متخصصين اين كار پيرواك فرانسوي و پيتر شوارتز آمريكايي بودند. روش‌هاي ديگري نيز وجود دارد كه كار برد آنها بيشتر براي بنگاه‌ها است. كمپاني‌هاي صنعتي امروزه برنامه‌ريزي‌هاي استراتژيك خود را بر پايه مطالعات آينده‌نگري طراحي مي‌كنند.
ديده‌باني، نظرخواهي، مدل‌سازي، شبيه‌سازي، پيش‌بيني و پيش‌نگري، طوفان فكري، درون‌يابي، رديابي محيطي، درخت وابستگي، تحليل ريخت‌شناسي و ... روش‌هاي مختلف آينده‌نگري هستند.
در علم اقتصاد از نظر متدلوژي، حساسيتي وجود دارد كه اين روش‌ها را به سهولت به عنوان راهي براي كشف واقعيت قبول نمي‌كند. علماي اقتصاد، نظرخواهي را رد مي‌كنند. آنها معتقدند براي اينكه اقتصاد يك علم باشد، بايد رفتارها را مدنظر قرار داد. بايد رفتارها را به صورت آمار و سري زماني داشته باشيم تا بتوانيم از آن نتيجه علمي استخراج و استنباط كنيم. ما در مدل‌سازي و پيش‌بيني ، برخي رابطه‌ها را مي‌شناسيم و به صورت علمي كشف و اندازه‌گيري كرده‌ايم مانند تبعيت مصرف از درآمد و نظرخواهي در اينجا فاقد اعتبار است. در روش‌هاي آينده‌نگري يكي از آسيب‌ها، تكيه روي نظرخواهي است. روش دلفي، متكي به نظرسنجي است و در برخي موارد همه قبول دارند كه جز پذيرش نظر خبرگان راه ديگري وجود ندارد. مثلاً‌ در مورد احتمال بروز جنگ جهاني سوم، راهي جز مراجعه به نظر نخبگان وجود ندارد و اگر بخواهيد حدس بزنيد كه چه زماني جنگ صورت مي‌گيرد بايد به افراد صاحب اطلاعات مراجعه كنيد. اما در امور اقتصادي تا جايي كه عدد و آمار باشد و تئوري پشتيبان آن باشد، نظرسنجي مورد قبول نيست. از مستندات سند چشم‌انداز چيزي منتشر نشده است. ولي بحث كه مي‌شد، مي‌گفتند روي اين سند، 5 سال كار شده است. به هر حال چشم‌انداز يك آرزو و يك آرمان است كه برنامه‌هاي پنجساله بايد آن را محقق كنند.

 

---

مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:

+ راهکارهای تحقیق اقتصاد بدون نفت 

+ آينده‌ پژوهی و آینده شناسی نیاز مبرم مدیریت توسعه ملی  

+ آینده‌ پژوهی و آینده شناسی نیاز مبرم مدیریت توسعه ملی 

منبع:

نسخه‌ی چاپی ارسال اين مطلب به دوستان

---

[نظر دهید]    [تعداد نظرهای ثبت شده در پیوند با این مطلب: ] 

.

---